طرح ها و نقش های ترمه
«طرح‌ها، نقش‌ها و رنگ‌های سنتی در ترمه؛ زبان خاموش فرهنگ ایرانی»
ترمه، این پارچه‌ی فاخر و باشکوه، از دیرباز نماد زیبایی، هنر و فرهنگ غنی ایران‌زمین بوده است. هر تار و پود ترمه داستانی نهفته دارد؛ داستانی از اصالت، ذوق هنری و اعتقادات مردم سرزمینی که قرن‌هاست در رنگ‌ها، نقوش و طرح‌هایش فرهنگ خود را به تصویر کشیده‌اند. در شهر یزد، که خود موزه‌ی زنده‌ای از هنر و معماری ایرانی است، ترمه جایگاه ویژه‌ای دارد. فروشگاه «ترمه محبوب یزد» با تکیه بر همین اصالت، نقش‌ها و رنگ‌های سنتی را به زندگی امروز پیوند می‌زند.در این مقاله با هم به دنیای شگفت‌انگیز طرح‌ها، نقش‌ها و رنگ‌های ترمه سنتی می‌رویم؛ دنیایی که هم چشم‌نواز است و هم فرهنگ‌ساز.
ریشه‌های تاریخی طرح و نقش در ترمه
نقوش ترمه، بازتابی از طبیعت، اسطوره‌ها، باورها و حتی نجوم ایرانیان است. طرح‌هایی که امروزه بر ترمه‌ها می‌بینیم، اغلب در دوره‌ی صفویه تثبیت شده‌اند، اما ریشه‌هایی عمیق‌تر در هنر ساسانی، اشکانی و حتی پیش‌تر دارند. آنچه این نقوش را متمایز می‌کند، نمادگرایی پنهان در آن‌هاست؛ هر گل، هر خمیدگی و هر تکرار هندسی، حامل پیامی است.
معروف‌ترین طرح‌های ترمه
در ترمه، نقش‌ها با دقت و ذوقی مثال‌زدنی طراحی می‌شوند. در ادامه، با شناخته‌شده‌ترین طرح‌های سنتی آشنا می‌شویم:
۱. بته جقه (یا بته خرقه)
این نقش، مهم‌ترین و نمادین‌ترین طرح در ترمه است. «بته جقه» از ترکیب یک برگ سرو خمیده (نماد زندگی و استقامت) و شعله‌ی آتش (نماد زرتشتی) الهام گرفته شده است. گاهی آن را با قطره‌ی باران نیز مقایسه می‌کنند.
بته جقه انواعی دارد:
بته قهر و آشتی
بته ترمه‌ای
بته بادامی
بته میرزایی
این نقوش، بارها در اندازه‌ها و ترکیب‌های مختلف در سراسر پارچه تکرار می‌شوند و وحدتی بصری ایجاد می‌کنند.
۲. ترنج
ترنج به معنای بیضی یا لوزی مرکزی است که در وسط ترمه قرار می‌گیرد و به نوعی کانون توجه بصری است. ترنج گاه با گل شاه‌عباسی یا بته‌های متقارن تزئین می‌شود.
۳. گل شاه‌عباسی
نقشی الهام‌گرفته از گل‌های ایرانی که در معماری و کاشی‌کاری‌های عصر صفویه نیز بسیار دیده می‌شود. گل شاه‌عباسی نماد شکوفایی، زیبایی و انسجام است.
۴. اسلیمی و ختایی
این نقوش بیشتر جنبه‌ی پرکننده دارند و در پس‌زمینه‌ی طرح‌های اصلی تکرار می‌شوند. خطوط نرم، چرخان و متقارن که از گیاهان اساطیری الهام گرفته‌اند.
ساختار طراحی نقوش
هر ترمه سنتی، نقشهای دقیق دارد. طراحی آن به‌گونه‌ای است که چشم بیننده را به آرامی از گوشه به گوشه هدایت می‌کند. اصول تقارن، توازن، تکرار و حرکت در طراحی ترمه رعایت می‌شود.
ترمه‌ها گاهی دارای حاشیه هستند؛ حاشیه‌هایی که با طرح‌هایی چون «زنجیره»، «گل و مرغ»، «شکارگاه» یا حتی آیه‌های قرآنی تزئین می‌شوند. این حاشیه‌ها به اثر حس نظم و چارچوب می‌دهند.
رنگ‌های سنتی ترمه
رنگ در ترمه فقط برای زیبایی نیست؛ حامل معناست. هر رنگ بار احساسی و نمادینی دارد و انتخاب آن کاملاً حساب‌شده است.
۱. قرمز عنابی
یکی از محبوب‌ترین رنگ‌ها در ترمه، قرمز تند و عمیق است. این رنگ نماد زندگی، شور، آتش و گاه قدرت است. رنگ قرمز معمولاً با بته‌های طلایی یا سبز ترکیب می‌شود تا جلوه‌ی سلطنتی بیابد.
۲. لاجوردی و سرمه‌ای
این رنگ‌ها حس آرامش، خرد و عمق را منتقل می‌کنند. در فرهنگ ایرانی، آبی نماد آسمان و دریا، و در عین حال محافظت در برابر چشم بد بوده است.
۳. سبز زیتونی و سبز یشمی
سبز، رنگی مقدس و نماد طبیعت و باروری است. در ترمه‌های مذهبی یا نذری، از این رنگ بیشتر استفاده می‌شود.
۴. طلایی و کرم
رنگ طلایی حس ثروت، نور، و شکوه را منتقل می‌کند. نخ‌های ابریشمی طلایی اغلب در حاشیه‌ها و نقشهای مرکزی استفاده می‌شوند.
۵. مشکی و خاکستری
این رنگ‌ها کمتر در نقشهای اصلی به کار می‌روند، اما در پس‌زمینه و برای ایجاد کنتراست عالی عمل می‌کنند.
فلسفه رنگ و نقش در ترمه سنتی
ترمه‌ها تنها نقش و رنگ نیستند؛ روایت هستند. برای مثال:
ترکیب بته جقه در رنگ لاجوردی با حاشیه طلایی می‌تواند نشانه‌ای از خرد و شکوه باشد.
استفاده از قرمز و سبز در کنار هم، تعادلی میان عشق و آرامش به وجود می‌آورد.
ترمه‌هایی که زمینه‌ی مشکی با بته‌های قرمز دارند، معمولاً برای مراسم‌های خاص یا عزاداری طراحی می‌شوند.
در نتیجه، انتخاب ترمه برای مناسبت‌های مختلف، به شناخت نمادهای نقش و رنگ بستگی دارد.
ترمه یزد؛ پیوند گذشته و حال
شهر یزد یکی از مهم‌ترین مراکز تولید و طراحی ترمه سنتی در ایران است. هنرمندان یزدی نه تنها به حفظ طرح‌های اصیل پرداخته‌اند، بلکه تلاش کرده‌اند آن‌ها را با سلیقه‌ی امروز همگام سازند. در فروشگاه «ترمه محبوب یزد»، شما با مجموعه‌ای از ترمه‌ها روبه‌رو می‌شوید که هم ریشه در سنت دارند و هم قابلیت استفاده در دکوراسیون و پوشاک مدرن را دارند.
ترمه در زندگی امروزی
با وجود آنکه ترمه در گذشته بیشتر در لباس‌های فاخر، سجاده، جلد قرآن و سفره‌های سنتی استفاده می‌شد، امروز کاربرد آن بسیار گسترده‌تر شده است:
کوسن و رومیزی‌های دکوری
کیف و کفش ترمه
جعبه جواهر و جلد دفتر
هدایای فرهنگی و سازمانی
لباس‌های سنتی با ترکیب مدرن
رنگ‌های سنتی ترمه با ظرافت در فضای مدرن قرار می‌گیرند و حسی از اصالت به محیط می‌دهند.
نتیجه‌گیری
ترمه تنها یک پارچه نیست، زبان تصویری فرهنگ ایرانی است. رنگ‌ها و نقشهای آن، روایتگر تاریخ، اسطوره و زیبایی‌شناسی مردمی هستند که با طبیعت، آسمان و اندیشه‌ی معنوی خود در پیوندی عمیق زیسته‌اند. اگر به طرح‌های بته جقه نگاه می‌کنیم، باید بدانیم که در حال تماشای یک افسانه‌ی زنده هستیم؛ افسانه‌ای که از دل خاک ایران برخاسته و بر تار و پود پارچه نشسته است.
